Dit jaar ging de ISVW-cursus in de voorjaarsvakantie over utopie in kunst en filosofie. Ik heb weer veel moois gezien en kennis gemaakt met nieuwe ideeën en interessante initiatieven, zoals gebouwde ideaalsteden met een utopische samenleving als uitgangspunt en het streven naar ‘Ecotopia’, waar het antropoceen, met de mens als middelpunt, verandert in een ecoceen. Daarin staat de natuur centraal en is de mens daar ‘gewoon’ onderdeel van.

In de Oudheid bestond het woord ‘utopie’ niet. Het is bedacht door Thomas More als de naam van het eiland dat hij in zijn boek Utopia (1516) beschrijft. In het Oud-Grieks kun je het terugvoeren op twee mogelijke vormen: outopia (‘nergensplaats’) of eutopia (‘goede plaats’). Je kunt een utopie dan ook op twee manieren opvatten: als een ‘escaperoute’ om te ontsnappen aan een ellendige werkelijkheid, bijvoorbeeld naar Luilekkerland of Kokanje in tijden van honger. Deze vorm houdt de heersende orde in stand. De andere vorm van utopie bekritiseert die orde juist en hoopt deze door een betere werkelijkheid te vervangen. Voorbeelden daarvan zijn het Atlantis van Plato en het eiland Utopia uit het boek van Thomas More.

Gaandeweg kwam er met de dystopie een derde vorm naar voren. Die schetst niet zozeer een betere wereld, maar meer een ontaarde utopie, bekend van klassiekers als 1984 van George Orwell en Brave New World van Aldous Huxley.

Als spiritueel tegenwicht voor het materialistische wereldbeeld wilden kunstenaars als Hilma af Klint met hun werk een ‘nieuwe wereld’ oproepen, vaak met esoterische symbolen. Andere kunstenaars werkten hun utopische idealen uit met technische blauwdrukken en prototypes, zoals Constant met zijn Nieuw Babylon.

Voor mij nieuw waren de phalanstères van de idealist Charles Fourier, stedenbouwkundige ontwerpen waarmee hij een utopisch socialistisch toekomstbeeld wilde verwezenlijken, en die bijvoorbeeld concreet gestalte kregen in de Familistère van Jean-Baptiste Godin. De mooiste opvatting van Fourier vond ik zijn voorstel om een oorlog niet met wapens te beslechten, maar met het bereiden van omeletten en paté. Dat geeft een nieuwe visie op Heel Holland bakt.

Volgend jaar is het thema van de cursus ‘kunst en filosofie in de Middeleeuwen’. Ik kijk er nu al naar uit!

PS De ISVW heeft een nieuwe huisstijl, opgebouwd uit zeven elementen die in verschillende samenstellingen onder meer op de cursusmap stonden. Het resultaat heeft wel iets weg van tangrampuzzels.

In mijn blogstukje van 28 juni kondigde ik aan dat ik een zomercursus ging volgen bij de ISVW in Leusden, ‘Odysseus’ onvoltooide reis’. Inmiddels is die cursus afgelopen. Het verblijf in het conferentieoord was als vanouds ontspannend (geen wolf tegengekomen) en de cursus was inspirerend, al was hij anders van opzet dan mijn vertrouwde muziekweken. Na een korte kenschets van de te bespreken tekst door de docent, Jabik Veenbaas, lazen we (zo’n dertig cursisten) beurtelings tekstfragmenten voor uit de reader, die we vervolgens klassikaal bespraken.

Er kwamen allerlei belangwekkende meningen en invalshoeken langs en mijn stapel (opnieuw) te lezen boeken is weer behoorlijk gegroeid. ’s Avonds hebben we een film bekeken, Troy, met Brad Pitt als een bijzonder ongeloofwaardige Achilles, en een televisieserie waarin het verhaal van de Odyssee van Homerus min of meer wordt gevolgd. Dit beeldmateriaal sloeg bij mij minder aan, hoewel het altijd grappig is om te zien wat de makers doen met monsters zoals de cycloop Polyfemos en het zeemonster Scylla. Daarover wil ik nog iets meer te weten komen, want net zoals de sirenenzang lijken ze me geschikt voor een afzonderlijk blogstukje. Dat geldt ook voor verschillende volken die Odysseus onderweg naar huis tegenkomt, zoals de drugsverslaafde Lotuseters en de kannibalistische Laistrygonen.

En uiteraard ben ik nieuwsgierig naar muzikale verwerkingen van al die verhalen. De opera Il ritorno d’ Ulisse in Patria van Claudio Monteverdi is bekend en van het gedicht ‘De Lotoseters’ (The Lotos Eaters) van Tennyson heeft Edgar Elgar een deel verwerkt tot een prachtig koorwerk ‘There is sweet music’, dat ik op een cd heb staan. Maar er is ongetwijfeld nog veel meer moois te vinden.

Kortom, het is hoog tijd dat ik zelf op reis ga, op zoek naar monsters en muziek.

Voor geïnteresseerden is hier een summiere samenvatting van wat ik bij de cursus heb opgestoken over de ontwikkeling die het personage Odysseus in de loop der eeuwen in de westerse cultuur heeft ondergaan.

Samenvatting

In de Odyssee heeft Homerus zo’n zeven à acht eeuwen voor Christus de avonturen van Odysseus op diens tien jaar durende reis van Troje naar Ithaka vastgelegd. Dat werk werd in de loop der eeuwen een inspiratiebron voor veel andere westerse schrijvers, om te beginnen voor Vergilius. Deze Romein beschreef in de eerste eeuw voor Christus in opdracht van keizer Augustus in de Aeneïs de avonturen van de Trojaan Aeneas, volgens de verhalen de stichter van Rome. Vergilius moest daarin duidelijk maken dat de Romeinen superieur waren aan de Grieken en bij hem veranderde  de slimme, listenrijke Odysseus in de wrede, misdadige schurk Odysseus: van slim naar sluw.

Dat negatieve beeld hield eeuwenlang stand en zit bijvoorbeeld ook nog in Dantes Goddelijke Komedie, waar Odysseus in een van de diepste hellen zit. In de Renaissance kwam de oorspronkelijke Griekse tekst weer beschikbaar en werd het beeld van Odysseus wat positiever, zoals bij Shakespeare in zijn stuk Troïlus en Cressida. Die trend zette zich voort in de Verlichting en Romantiek. Zo heeft de romanticus Tennyson over de episode bij de Lotuseters een lang gedicht geschreven. Het beeld van Odysseus werd steeds gelaagder, evenals trouwens dat van Penelope, de vrouw van Odysseus, die twintig jaar lang op diens terugkeer heeft gewacht. Ook in de twintigste en eenentwintigste  eeuw lieten niet de minste auteurs zich door Odysseus inspireren, onder meer James Joyce en Sándor Marái. Margaret Atwood beschreef Odysseus door de ogen van Penelope. Zij toont ons weer een heel andere Odysseus.

Thema’s

Een trend in deze ontwikkeling is een toenemende secularisatie. De rol van de goden raakt steeds verder buiten beeld en de nadruk komt steeds meer op de menselijke, aardse eigenschappen te liggen. Al bij Homerus verkiest Odysseus nadrukkelijk zijn sterfelijke vrouw Penelope boven de nimf Kalypso die hem de onsterfelijkheid belooft en die keuze voor aardse menselijkheid komt steeds sterker naar voren. In zekere zin zien we hier de culturele omslag van mythos naar logos, van mythen waarin de mensen speelbal van wispelturige goden zijn, naar de rede, waarin zij zelfstandig handelen. Naast het spanningsveld tussen onsterfelijkheid en sterfelijkheid is er ook het spanningsveld tussen nieuwsgierigheid en heimwee, waardoor de thuisreis van Odysseus als het ware ook als een spirituele thuisreis gezien kan worden. Interessante thema’s om verder over na te denken.

Begin juni schreef ik over de opening van de tentoonstelling Vele gezichten van Keramiek. Op 7 juli ben ik ook naar de ‘finissage’ daarvan geweest, de feestelijke afsluiting ervan. Een finissage is de tegenhanger van het bekendere ‘vernissage’, de feestelijke opening.

Deze finissage kreeg een leuke, inhoudelijke invulling. Onder leiding van ‘filosofisch vragensteller’ Marja van Rossum bespraken we een van de objecten, ‘Zwarte Smiley’ van riëlle beekmans, waar we in een kring omheen zaten. We gaven beurtelings antwoord op betrekkelijk eenvoudige vragen, zoals ‘Welk woord komt als eerste bij je op?’ en ‘Hoe zou je het noemen?’

Vanuit mijn perspectief zag ik het beeld als een in drieën gezaagd mensfiguur waarvan het middendeel gedraaid was ten opzichte van de andere twee delen en waarvan het hoofd verdween in een baksteen met een vrolijke smiley erop.

Het woord dat ik noemde was ‘zuil’. Ik associeerde wat ik zag met een gebroken zuil waarvan de brokstukken slordig gedraaid op elkaar gezet waren. Het ‘mensfiguur’ deed me denken aan een kariatide, een Grieks beeld dat een tempeldak draagt. Het was verrassend hoe verschillend de antwoorden van de anderen waren, variërend  van lampenkap tot vis, hoofd en breuk.

Uit het daaropvolgende gesprek werd me duidelijk dat het ‘mensfiguur’ hier een madonna was, een iconisch beeld van Maria. Dat blijkt uit de houding die ze zou hebben als de drie delen weer netjes op elkaar gezet worden en uit de slang die ze onder haar voet vertrapt.

Toen we vervolgens allemaal aan een andere kant van het beeld gingen zitten kon ik sommige van de andere woorden wat beter plaatsen. Ik zag nu een rommelige stapel stenen waarop een baksteen balanceerde. Omdat de smiley buiten beeld was had de steen niets meer weg van een gezicht. En het geheel was daardoor voor mij niet meer herkenbaar als een mensfiguur. Ik vond het  frappant om te beseffen hoe bepalend de smiley was voor mijn ‘duiding’ van het beeld. Naderhand moest ik denken aan mijn blog over pareidolie, het verschijnsel dat mensen geneigd zijn overal iets bekends in te zien.

Ik vond het een bijzondere en vruchtbare ervaring om een kunstobject wat nauwkeuriger te bekijken en mijn gedachten erbij met anderen te bespreken.

Onlangs heb ik naar aanleiding van een schrijfoefening over hoe ik het verstrijken van de tijd ervaar kort nagedacht over het fenomeen tijd. Dat leverde uiteraard geen diepgravende filosofische studie op, want in principe moest je de opdracht binnen een kwartier kunnen afronden. Het bleef dan ook bij enkele losse gedachten.

Het resultaat was een stukje dat ik ‘tijdloosheid’ noemde. Hierin merk ik op dat:

‘… tijd bij mij niet zozeer verstrijkt, maar stapsgewijs verspringt. Ik hobbel van afspraak naar afspraak, van klus naar klus. Mijn tijd bestaat uit partjes, gevuld met wegtikkende seconden, minuten, uren, dagen, weken enzovoort. Een belangrijk kenmerk daarvan is dat die tijd meetbaar is: vier minuten voor een gekookt ei, een kwartier voor mijn basisoefeningen. Deze voortschrijdende tijd, met begin- en eindpunten, is bepalend in mijn agenda en voor mijn dagelijks leven. Het is de lineaire, chronologisch geordende, meetbare kloktijd, de variabele t uit de natuurkunde en techniek.

Die vorm van tijd komt op verschillende schalen tevoorschijn. Behalve bij een expliciet ingestelde wekker of een snelle blik op mijn horloge om te zien of ik de trein nog kan halen, of bij de wekelijkse planning voor het versturen van verjaardagskaarten, dringt deze chronologie zich ook op in grotere eenheden. Hij toont het voorbijgaan van de jaren in rimpels in de spiegel, in kleuters die plotseling reuzen zijn geworden, en in het besef dat we inmiddels bijna een kwart van de nieuwe eeuw achter de rug hebben.

Wanneer ik in iets opga, helemaal verdiept ben in een boek of geconcentreerd aan een schilderij werk, ervaar ik daarentegen een aangename tijdloosheid en val ik daarna met tegenzin terug in die onverbiddelijk doortikkende kloktijd. Enige troost vind ik dan in de cyclische, herhaalde tijd, waarin gebeurtenissen met regelmaat terugkomen. Deze tijdvorm wordt gesymboliseerd door de seizoenen, maar soms kan ik ook de wekelijkse regelmaat van koorrepetities en vaste schilderavonden als tijdloos ervaren.’

Achteraf maak ik daar nog wel de kanttekening bij dat de tijdloosheid bij het aandachtig verdiept zijn in een bezigheid of bij repeterende activiteiten ook altijd gepaard gaat met een half oog op de klok, want die tikt op de achtergrond onverstoorbaar verder.