Overal en nergens zijn onbekende woorden te vinden en soms kom je op een onverwachte plaats een woord tegen dat een tot dan toe onbekend gebied openlegt. Dat overkwam me met het woord ‘duinvaaggronden’ op een placemat in het restaurant van de ISVW (Internationale School voor Wijsbegeerte). Op die placemats staan korte tekstjes met informatie over het programma van de school en bovendien allerlei wetenswaardigs over het ‘Landgoed ISVW’ zoals het terrein tegenwoordig heet.

Daar las ik namelijk dat het landgoed deel uitmaakt van het Nationaal Natuurnetwerk, met de toelichting: ‘De bodems worden gerekend tot de “duinvaaggronden” met leemarm en zwak lemig fijn zand.’ Met name die ‘duinvaaggronden’ vond ik intrigerend.

Het woord staat niet in Van Dale. Daar vond ik wel ‘vaaggrond’, met de omschrijving ‘ weinig door bodemvorming veranderde grond’. Wikipedia heeft wel een lemma duinvaaggronden: ‘Een duinvaaggrond is een bodemtype binnen het Nederlandse systeem van bodemclassificatie en behoort tot de xerovaaggronden. Deze hoge zandgronden komen voor in de duinen langs de kust en in stuifzanden in het binnenland.’  Bij de ISVW in Leusden gaat het dus om stuifzanden in het binnenland.

In dat lemma stond nog veel meer wetenswaardigs, onder meer een lange lijst met andere mij onbekende, maar prachtige benamingen van grondsoorten. En al die gronden zijn ingedeeld volgens een hiërarchische classificatie, vergelijkbaar met die voor planten en dieren.

Met wat heen en weer klikken kwam ik terecht bij het lemma bodemclassificatie, dat onder meer uitleg gaf over het Nederlandse systeem van bodemclassificatie. Hierbij wordt de hoofdindeling, de orde, bepaald door de processen waardoor de bodem ontstaat. Er zijn vijf orden, met de fraaie benamingen veengronden, podzolgronden, brikgronden, eerdgronden en vaaggronden. De duinvaaggronden horen dus tot die laatste orde en hebben geen duidelijke bodemontwikkeling (want al dat zand waait natuurlijk gewoon weg), in tegenstelling tot bijvoorbeeld de veengronden, waar de bodem ontstaat uit ‘moerig materiaal met veel organische stof’, oftewel ingedikte plantenresten.

Zo maakte ik kennis met een fijnmazige wereld waarin allerlei bodemsoorten ingedeeld en benoemd werden. Als ik ooit al aan grondsoorten dacht kwam ik nooit veel verder dan zand en klei (en na enig nadenken misschien de geestgronden voor de bloembollen en löss in Limburg), maar nu weet ik in ieder geval dat de zandvlaktes op de hei duinvaaggronden zijn.

In een boekbespreking in de Groene¹⁾ kwam een woord voor dat me even op het verkeerde been zette. Het ging om een boek met titel Waterstandbeelden en ik las dat in eerste instantie als waterstand-beelden en had daardoor beelden voor ogen zoals die welke de hoogte aangaven van de watersnoodramp van 1953.

Ik moest ook denken aan de waterstanden zoals die vroeger op de radio werden voorgelezen en aan een bordje in Florence dat op een muur aangeeft hoe hoog het water is gekomen bij de overstroming van de Arno op 4 november 1966. Maar zodra ik de Engelse titel las, Water Statues, begreep ik dat het om water-standbeelden ging.

In de uiterwaarden van de Waal staat in Zaltbommel overigens een waterstandbeeld dat zowel een waterstand-beeld als een water-standbeeld voorstelt. Dat beeld van vier meter hoog stelt een jongetje voor dat met zijn linkerhand aangeeft hoe hoog het rivierwater mag komen voordat de mensen in Zaltbommel natte voeten krijgen. Als het water ter hoogte van zijn hand komt, staat het water tot aan de bovenkant van de kademuur.

Dergelijke woorden, die je op twee manieren kunt lezen of uitspreken, worden ‘bommelwoorden’  genoemd. Een bommelwoord is een bestaand Nederlands woord dat je op meer dan één manier kan lezen of uitspreken. Die naam komt van het bekendste voorbeeld van zo’n woord: ‘bommelding’. Andere bekende bommelwoorden zijn pijpetuitje en massagebed.

Een uitgebreider verhaal over bommelwoorden en verwante taalverschijnselen, met voorbeelden,  is te vinden op de wat onoverzichtelijke site  ‘De Jongenskamer’. Ook staat een groot aantal voorbeelden op sites als Moor’s Magazine, Taalhelden en Dertig woorden die je verkeerd kunt uitspreken.

Maar geen van die overzichten bevat het woord waterstandbeelden. Dat bommelwoord heb ik dus kennelijk zomaar zelf ontdekt!

1) De Waterstandbeelden. Fleur Jaeggy, vert. Hilda Schraa, besproken in De Groene 2 februari 2023 door Cyrille Offermand, p.64-65.

In de kerstvakantie heb ik meegedaan aan een ‘write-along’, een workshop waarin je in twaalf dagen een verhaal schrijft. Carola Janssen van Prompt!-schrijven had deze schrijfworkshop georganiseerd onder de noemer ‘Over de drempel’. De zomerversie ervan was me afgelopen jaar goed bevallen (zie daarover dit blogstukje) en het leek me ook voor de periode rond de feestdagen een geschikte bezigheid. Het geeft je een beetje het idee van een vakantiecursus.

Bij zo’n write-along krijg je elke dag een vervolgopdracht waarmee je je verhaal moet aanvullen. Na twaalf dagen is je verhaal dan af. In de eerste scène van ‘Over de drempel’ stap je nietsvermoedend de deur uit en blijk je in de toekomst terecht te komen. Het resultaat wordt dus een soort sciencefictionverhaal.

Nu vind ik tijdreizen in sciencefiction vaak heel fascinerend, maar ik moet vooral niet te diep nadenken over mogelijke consequenties en hoe die in de praktijk uitwerken. Ik heb al moeite met de overgang van zomer- naar wintertijd en andersom: wanneer gaan we ook al weer een uur vooruit en wanneer een uur achteruit? Een geheugensteuntje is dat ik bij het ingaan van de zomertijd het gevoel heb dat me een uur wordt ontstolen. Daar heb ik de rest van de zomer last van.

Bij deze write-along had ik geen tijd voor diepgaande bespiegelingen omdat ik elke dag dankzij de opdrachten een nieuwe draai aan het verhaal moest geven. Daardoor bleef het ook voor mij een verrassing hoe het verder zou gaan en raakte ik buiten mijn comfortzone. Het liefst heb ik alles in grote lijnen al uitgedacht voordat ik begin te schrijven.

Na twaalf dagen was mijn verhaal inderdaad af. Ik heb achteraf nog wel een paar dingen aangepast, zodat er iets meer samenhang in kwam. Het uiteindelijke resultaat heb ik de titel ‘Een stap vooruit’ gegeven. Als je het wilt lezen kun je de pdf ervan hier downloaden.

Prompt! heeft aangekondigd dat er gewerkt wordt aan een volgende aflevering van de write-along-workshops. Voor zes euro kunnen liefhebbers tegenwoordig ook op bestelling  oudere write-alongs volgen.

Er zijn woorden die je af en toe tegenkomt waarvan je weet wat ze betekenen, maar die als je er wat langer naar kijkt een beetje vreemd overkomen. Dat had ik laatst bij het woord pleisterplaats. Een pleister plak je op een wond en muren kun je pleisteren.

Wonden en muren passen inderdaad bij de twee betekenissen van pleister in Van Dale. Enerzijds heb je daar de omslachtige omschrijving ‘een taai, kleverig, door de warmte zacht wordend geneeskrachtig middel, dat op linnen, taf of zacht leer gestreken, op een wond of op de huid gelegd wordt’, ofwel ‘een stukje stof dat met een kleefmiddel bestreken is om het op of over een wond te kunnen bevestigen’, en dat ook wel kleef- of hechtpleister wordt genoemd. En anderzijds is er het  ‘kalkmengsel waarmee muren besmeerd worden’. Het woordenboek heeft daarnaast meer dan twintig samenstellingen met pleister, waarvan pleisterplaats er één is.

Geen van voornoemde betekenissen van pleister lijkt hier iets mee te maken te hebben, en zowaar: het werkwoord pleisteren blijkt een derde betekenis te hebben. En dat is degene die van toepassing is bij pleisterplaats.

Over het ontstaan van deze derde vorm van pleisteren meldt de etymologiebank dat het is afgeleid uit het woord ‘peisteren’, waaraan later een l werd toegevoegd. Peisteren betekent ‘voeren, laten grazen’ of ‘van het paard afstijgen om het te laten grazen’, en dat werd vervolgens ‘de reis onderbreken om te rusten en voedsel tot zich te nemen’. Verschillende café/restaurants blijken dan ook ‘De Pleisterplaats’ te heten.

Een andere situatie waarin het woord pleisterplaats gangbaar is, is de vogeltrek. Voor kraanvogels blijkt de pleisterplaats in Frochteloërveen bijvoorbeeld heel aantrekkelijk. En voor veel trekvogels is de Waddenzee een gewilde tussenstop. Door de gevolgen van klimaatverandering staan de trekroutes en de mogelijkheden om onderweg iets te eten te vinden echter onder druk.

In een recente column op internet^* kwam ik het woord ‘schabouwelijk’ tegen. Dat woord kende ik niet. Mijn eerste associatie was ‘aanschouwelijk’ vanwege de klank en het rijm, maar dat strookte niet met de inhoud. Het ging namelijk over de tekst in beleidsstukken die het kabinet naar de Tweede Kamer stuurt. Die zijn ‘doorgaans in ondoorgrondelijk bureaucratenproza geschreven (vaak ook in ronduit schabouwelijk Nederlands)’.

Het woord schabouwelijk heeft dus onmiskenbaar een negatieve betekenis. Dat blijkt ook uit de definitie ervan in Van Dale: jammerlijk, ellendig, gevaarlijk, vreselijk. Over de herkomst van dit gewestelijke bijvoeglijke naamwoord staat er dat het is afgeleid van het Zuid-Vlaamse ‘schabouw’: ‘met de wieken in kruisstand’.

De etymologiebank geeft een nadere verklaring van die molenwieken. ‘Met de wieken in kruisstand, ten teken van rouw. Die kruisstand maakte een trieste, doodse, akelige, ellendige, gruwelijke, verschrikkelijke indruk. Vandaar de afleiding op –lijk: schabouwelijk “vuil, gescheurd; verwilderd, tuchteloos”, maar in Vlaanderen veeleer “ellendig, jammerlijk, armoedig, ergerlijk, verschrikkelijk”[…] Schabouw gaat terug op Fr. escabeau “leertje, trapje, dubbele ladder”. De onbezeilde molenwieken zien er nl. als een dubbele ladder uit.’

Als je recht voor een molen met  stilstaande wieken staat, kun je daaruit een betekenis aflezen. Veel molens zijn erfgoed en hebben een website waar de boodschap van een bepaalde stand van de wieken uitgelegd wordt. Zo heeft de website van de Molenviergang in Aarlanderveen plaatjes van de vreugdestand, de rouwstand, de korte ruststand, de lange ruststand en de feeststand (met vlaggetjes).

Niet overal is die taal hetzelfde. De feeststand is bijvoorbeeld niet universeel en de website van molen De Aeldermeul noemt daarnaast een methode om aan te geven dat het om een urgente boodschap gaat: dan wordt er om de wieken een doek gedaan.

Schabouw blijkt trouwens ook een van de vele namen voor een borreltje: ‘Vooral in Sittard en in de Achterhoek is sjabouw een veelgebruikte borrelnaam. Het woord is omstreeks 1935 voor het eerst opgetekend, in Limburg. Het is sindsdien in vele dialectverzamelingen opgenomen, in tal van vormen, waaronder schabouw, sjabau, sjabeijke en sjabouq. Sommigen omschrijven het woord simpelweg als “jenever, borreltje”, anderen als “gewone jenever (voor de lagere klassen)” of “jenever voor het gewone volk”.

* De toegang tot het Binnenhof. Column van J.Th.J. van den Berg, 23 september 2022.

In een bestand met mijn ‘woordenvoorraad’ bewaar ik kanshebbers voor een blogstukje, waarbij ik die woorden zo mogelijk voorzie van vindplaats en een korte toelichting. Een van die woorden is het woord ‘dwaalgast’, met in de toelichting dat het in een artikel had gestaan over de scharrelaar, ‘een vogel […] die ooit veel voorkwam maar nu een dwaalgast is’.^*

Door dat ‘scharrelaar’ moest ik weer aan de kookaburra denken, die als ijsvogelsoort lid is van de ‘orde der scharrelaarvogels’. Voor mijn blogstukje over de kookaburra had ik, met enige moeite,  de verleiding weerstaan om het zijpad in te slaan naar de orde der scharrelaarvogels, maar toen ik de scharrelaar in mijn voorraadbestand weer tegenkwam ben ik toch verder gaan kijken.

Daarvoor moest ik eerst opzoeken hoe het ook alweer zit met die ordes en families in het dierenrijk. Op een site met ezelsbruggetjes vond ik de zin ‘Als Kleine Otters Fietsen Gaan Stelen’ voor de onderverdeling Afdeling, Klasse, Orde, Familie, Geslacht en Soort. Voor ‘Afdeling’ wordt bij dieren meestal de benaming ‘Stam’ gebruikt. ‘Afdeling’ is gangbaarder bij de indeling van het plantenrijk.

Onder de orde van de Scharrelaarvogels valt een aantal niet erg op elkaar lijkende families. Naast de familie IJsvogel (Alcedinidae) van de Kookaburra heb je ook de familie van de Scharrelaars (coraciidae). En die familie Scharrelaar is weer onderverdeeld in twee geslachten en twaalf soorten. Met ‘geslacht’ wordt in dit verband niet M/V/X bedoeld, maar een groep met een eigen naam. Het geslacht coracias heeft negen verschillende soorten, waaronder de ‘gewone scharrelaar’ (Coracias garrulus).

Het artikel waarin ik het woord dwaalgast was tegengekomen vermeldde ook dat de vleugel van zo’n gewone scharrelaar in 1500 door Albrecht Dürer is geschilderd: de aquarel ‘Flügel einer Blauracke’, 20cm x 19,6cm. Op het werk zelf, dat zich in de collectie van het Albertina-museum in Wenen bevindt, staat overigens het jaartal 1512. Dürer schilderde bovendien ook een dode scharrelaar ‘Tote Blauracke’.

In de vogelgids van Vogelbescherming Nederland is te lezen waaraan je een scharrelaar kunt herkennen (vooral dus aan zijn overwegend felblauwe verenkleed) en wat hun leefwijze is. Hij komt in Nederland in beperkte mate voor en geniet geen speciale bescherming: ‘Mocht u ergens in Nederland een scharrelaar aantreffen, bewaar dan uw afstand om verstoring te voorkomen. Het gaat vermoedelijk om een dwaalgast.’

* Wytske Versteeg, ‘Verlangen naar de verte’ , De Groene, 8 april 2021

Onlangs werd ik geattendeerd op een artikel^* over de uitdrukking ‘goeie grutten’. Nu is ‘grut’ een taalvariant van ‘gort’ (gepelde, geslepen en geglansde gerst), maar de grutten in deze uitdrukking zijn bedoeld als een bastaardvloek. ‘Grut, grutten en grutjes zijn als begrippen etymologisch gezien een verbastering van God.’ Dus God werd gort werd grut.

Een bastaardvloek is een doelbewust verminkte vloek die daardoor onschuldiger klinkt, Van Dale noemt als voorbeelden jandorie, potvolblomme en jasses, maar er zijn er gemakkelijk nog veel meer te verzinnen, van jeminee tot sakkerju en getsiederrie. Iemand die aanstoot neemt aan echte vloeken hoeft zich dan niet gekwetst te voelen.

Een mooi voorbeeld kwam ik tegen in de NRC van 6 augustus 2022. In het zomeravondgesprek tussen Habtamu de Hoop (PvdA) en Kees van der Staaij (SGP), vraagt Van der Staay aan De Hoop naar het weeshuis waarin deze zat voordat hij werd geadopteerd.

Er stond niet bij hoe Vander Staaij hierop reageerde, of hij het eufemistisch afgekorte ‘Jeetje’ inderdaad minder erg vond dan de volledige hartenkreet ‘Jezus’.

Ik moet bij bastaardvloeken ook denken aan mijn verbazing toen ik ooit een van mijn nichtjes ‘chips’ hoorde zeggen, in plaats van ‘shit’. En mijn vader zei wel eens ‘gofferjune’, wat een variant is van ‘nondeju’ en dat is weer een verbastering van het Franse ‘au nom de Dieu’. Een bastaardvloek die nooit echt is ingeburgerd is ‘pollens’, een verzonnen kreet voor het personage Barend Servet van Wim T. Schippers.

De ultieme bastaardvloeken lijken me die van stripfiguren. De krachttermen worden in een plaatje zonder tekst weergegeven. De band met god of duivel is hier niet meer aan af te zien, dus hoeft niemand zich gekwetst te voelen. Het staat iedereen vrij er zelf iets bij te verzinnen, van de brave verbastering ‘o jemig’ tot een echte krachtterm als ‘godverdomme’.

* Historiek.net: ‘Goeie grutten! Grutjes! Herkomst en betekenis’ – Enne Koops – april 2022