Afgelopen week (23-27 juli) heb ik een zomercursus gevolgd bij de Internationale School voor Wijsbegeerte, met de intrigerende titel ‘Voorbij het verstand. Een mystieke kritiek op de rede’. Na al die vakanties waarin ik bij de ISVW muziekweken heb bijgewoond, is zo’n onderwerp wel even wennen.

Vrijwel de enige muziek die deze week langskwam, zat in de film Het Offer van Tarkovsky, en die kwam inderdaad ongefilterd binnen, zonder tussenkomst van het verstand, al kan je er achteraf natuurlijk hele verhalen aan ophangen: ‘Erbarme Dich’ uit de Matthäus Passion van Johann Sebastian Bach. (Zie/beluister een trailer.)

Het kader van het programma was ‘non-dualiteit’: de rede is geneigd alles vanuit tegenstellingen te benaderen door twee polen tegenover elkaar te zetten (licht-donker, man-vrouw, lichaam-geest enzovoort, enzovoort). In de mystiek daarentegen draait het om concepten als ‘leegte’ en ‘het niets’ (dat tegelijkertijd ‘alles’ is), vanuit het besef dat in een tegenstelling de polen onscheidbaar zijn. Dit werd geïllustreerd aan de hand van twee denkers/dichters: Meister Eckhart uit de westerse mystieke traditie en Zenmeester Dogun uit de oostelijke traditie.

Bij het thema ‘Poëzie en waanzin’ lazen we gedichten van Friedrich Hölderlin en van Paul Celan. Interessant vond ik dat zij in het medium dat bij uitstek voor/door de ‘rede’ wordt gebruikt, de taal, de grenzen opzochten. Celan kende ik niet, maar Hölderlin is de schrijver van de tekst van het Schicksalslied van Brahms. Met dit muziekstuk in mijn achterhoofd kon ik beter navoelen wat de dichter beoogde te zeggen.

Het thema ‘Het lichaam’ kwam niet zo goed uit de verf. Er kwamen heel veel namen van denkers (m/v) langs, van wie ik er enkele vast nog wel nader ga bekijken, zoals Christine de Pizan uit de 14^e/15^e eeuw, die een boek heeft geschreven over een vrouwenstad op het veld der letteren. Met een bijzonder warrig verhaal werd mogelijk geprobeerd om ‘het inschrijven van de seksuele differentie in de filosofie’ van Luce Irigaray in de praktijk te brengen, maar er was geen touw aan vast te knopen. Ook het ‘vlees’ (en de huid en de botten) van Merleau-Ponty was weinig verhelderend. Ik ben te cerebraal, denk ik.

De film van Tarkovski werd vertoond bij het thema waarin de leegte als bron van creativiteit centraal stond. Ook de lezing hierover was nogal namen-noemerig en hak-op-de-takkerig, waardoor bijvoorbeeld de bijdrage van science-fiction-auteurs me niet goed duidelijk werd. Gelukkig kwam in het avondprogramma drie keer een ‘kunstenaar’ aan het woord, of beter gezegd aan het beeld: fotografe Aysel Bodur, beeldend kunstenaar Annemarie Slobbe en filmmaker Renko Koppe.  Op de een of andere manier wisten zij met hun werk en de toelichting daarop iets over te brengen van de ‘bron’ waaruit het werk was ontstaan.

Al met al heeft deze week me enkele interessante aanknopingspunten voor nadere verkenning opgeleverd. En het Schicksalslied ga ik met andere oren beluisteren (of met een andere intentie zingen, als dat ooit weer op het repertoire komt).