De afgelopen maanden heb ik de historische romans van Hilary Mantel over Thomas Cromwell gelezen, in de Nederlandse vertaling van Ine Willems (Wolf Hall en Het Boek Henry) en Harm Damstra en Niek Miedema (De spiegel en het licht). Die boeken spelen in de zestiende eeuw in Engeland tijdens de regering van Hendrik de Achtste en bevatten natuurlijk allerlei termen voor zaken uit die tijd. Uit de context blijkt wel waarom het gaat, maar toch blijft zo’n woord soms door je hoofd spelen. Dat had ik met het woord ‘wambuis’.

Ik wist dat het een kledingstuk was, een soort jasje, maar toen ik het een paar maal was tegengekomen wilde ik er toch een duidelijker beeld van krijgen. Van Dale noemt het een ‘vroeger gedragen mansbovenkledingstuk dat het lijf van de hals tot aan het middel bedekte’. Het woord is afkomstig uit het oud-Frans (wambais), en heeft wortels in middeleeuws Latijn (wambesios – gewatteerd onderkleed) en oud-Grieks (bambakion – katoen). In Middelburg in Zeeland hebben archeologen een wambuis van geitenleer uit de 16^e eeuw gevonden. Een schapenleren wambuis van Hugo de Groot zit in de collectie van het Rotterdam museum

In de middeleeuwen droegen ridders zo’n gewatteerd onderkleed onder hun maliënkolder. Degenen die geen maliënkolder konden betalen hadden het wambuis als enige bescherming bij een aanval met slagwapens. Gaandeweg maakte het wambuis een ontwikkeling door en werd het ook buiten het slagveld gedragen. In de zestiende eeuw was het een soort vest dat onder de mantel werd gedragen en aan het begin van de twintigste eeuw was het inmiddels geëvolueerd tot overhemd en mouwloos gilet.

Op een site waar je historische kostuums kunt huren staan afbeeldingen van kledingstukken uit verschillende periodes, onder meer  wambuizen en kniebroeken uit de 17^e eeuw en kostuums voor een toneelspel dat in de periode rond 1580 speelt.

De site Modemuze, ‘platform voor mode en kostuumerfgoed’, levert met het zoekwoord ‘wambuis’ uiteenlopende afbeeldingen en wetenswaardigheden op. Daarbij staan ook een aantal fraaie kostuumontwerpen voor opera’s. Toen ik die zag besefte ik dat de beelden van een wambuis voor mij vooral geassocieerd zijn met Verdi-opera’s.

Op 22 januari begint in de Chinese astrologie het Jaar van het Konijn, het Water Konijn om precies te zijn, en dat duurt tot en met 9 februari 2024. Het konijn staat symbool voor geduld, geluk en vrede, en het element water maakt zachtaardig en meegaand, conflict mijdend. In het jaar van het Konijn komt volgens de astrologiewebsite Catharina Web de nadruk meer te liggen op ‘respect en compassie voor de mensen om je heen.’ We gaan het meemaken!

Over de positieve eigenschappen van astrologische Konijnen zegt de site astropsychologie dat dat ze extreem gevoelig kunnen zijn, en daarnaast verlegen, planmatig, strategisch, zorgvuldig, tactvol, aanhankelijk, vriendelijk, lief, verfijnd, intelligent, verstandig, lang-levend, ambitieus, doelmatig, goed gemanierd, artistiek, wetenschappelijke, gastvrij, bescheiden en deugdzaam.
En over de negatieve eigenschappen wordt gezegd dat ze heel aanstellerig kunnen zijn, saai, minachtend, jaloers, obsessief, geheimzinnig, ingewikkeld, moeilijk, onverschillig, zelfingenomen, hypocriet, zelfingenomen, bedrieglijk, egoïstisch en neerbuigend.

De meeste beroemde konijnen hebben echter niet veel met dit sterrenbeeld te maken, zoals het onvermoeibare  Duracellkonijn uit de reclame of Flappie van Youp van ’t Hek, die niet echt ‘lang-levend’ was. Van de talloze bekende al dan niet verstripte konijnen heeft De Stripspeciaalzaak een top-25 samengesteld. Hierin staat Bugs Bunny van de Looney Tunes op nummer één, Stampertje uit Bambi op nummer twee en Nijntje Pluis van Dick Bruna op drie.

In de literatuur en muziek komen we verschillende konijnen tegen; het Witte Konijn uit Alice in Wonderland was bijvoorbeeld de inspiratie voor het nummer White Rabbit van Jefferson Airplane. Een bekend boek waarin een groep konijnen op reis gaat om een kolonie te stichten is Waterschapsheuvel van Richard Adams. Op dat boek is de animatiefilm Watership Down uit 1978 gebaseerd, die vooral bekend is geworden door het lied Bright Eyes van Art Garfunkel. En een liedje dat ik zelf altijd met een konijn associeer is ‘Hopsa heisasa’. Dat zong Disneys Broer Konijn altijd, zoals op dit plaatje uit een boek met vijf avonturen van Broer Konijn dat ik op internet vond. Ik was erg verbaasd dat dit een echt bestaand liedje was.

Heel vroeger hebben we thuis korte tijd een konijn als huisdier gehad, waarvan ik me voornamelijk herinner dat we voortdurend paardenstekken moesten plukken om het te eten te geven. En op de middelbare school kreeg ik eens voor mijn verjaardag van medeleerlingen een dwergkonijntje cadeau met de pompeuze namen Pythagoras Diogenes Plato, maar dat ‘Pythootje’ werd genoemd. Hij was een meester in het graven van holen en wist na enige tijd uit het hok te ontsnappen en is nooit meer teruggevonden.

Het Sansevieria-blog is jarig! Vijf jaar geleden, op 8 september 2017, begon ik na mijn pensionering aan dit blog met een aankondiging in Kantoorgang en een uitleg van de naam in Sansevieria’s. Op 13 september verscheen het eerste ‘echte’ blogstukje, Blikclipjes. Inmiddels heb ik 265 berichten gepubliceerd.

Nog steeds komen er in het blog uiteenlopende onderwerpen langs. In de aankondiging noemde ik een aantal thema’s die ik toen in gedachten had. Het thema met de meeste stukjes ontbreekt daarin echter: taal, met allerlei mij onbekende woorden die ik her en der tegenkwam en de ‘alfabetstukjes’. Taal heeft de afgelopen vijf jaar meer stukjes opgeleverd dan de categorie Schilderijen en collages!

De sansevieria’s staan er na die vijf jaar goed bij, ondanks een dipje na  mijn verhuizing (Sansevieria’s in nood). Ze hebben ook meermaals gefigureerd als model voor mijn schilder- en tekenwerk.

Misschien is het je al opgevallen: het menu naast (of onder) een blogstukje is veranderd. Waar eerst ‘Home’ stond (en waarmee je gewoon weer bij het blog uitkwam) staat nu ‘Home AdelaarArt’: een koppeling naar mijn website. Die koppeling stond eerst op een andere plaats als verwijzing naar mijn website, met onder meer voorbeelden van mijn schilder- en tekenwerk, mijn activiteiten op muziekgebied en informatie over mijn vertaalwerk.

Behalve het blog heb ik nu ook de vernieuwde website AdelaarArt.nl ondergebracht bij WordPress, waar ik hem gemakkelijker kan onderhouden en de koppeling met het blog eenvoudiger is. De inhoud is bereikbaar door op de verschillende knoppen/tegels te klikken. De site is (en blijft) ‘in opbouw’, dus is er regelmatig iets nieuws te zien. Nog niet alle tegels zijn klaar en nog niet alles staat op de juiste plaats, maar hopelijk is het duidelijk genoeg om een kijkje de moeite waard te maken. Op- en aanmerkingen zijn uiteraard welkom. Ik ben benieuwd naar jullie bevindingen.

Pas kort geleden merkte ik dat ‘bonanza’ niet alleen een naam is, maar ook een woord dat gewoon gebruikt wordt. Ik ken Bonanza als de naam van een televisieserie van vroeger, maar nu las ik in een ingezonden brief in de NRC het zinnetje ‘Het […] beleid van de ECB heeft voor een schuldenbonanza gezorgd.’

Dit uit het Spaans afkomstige woord staat inderdaad in het woordenboek, maar is pas na 1950 bekend geworden. Ook de etymologiebank kent het als een rijke ertsader of goudmijn.

De televisieserie Bonanza gaat over de familie Cartwright, vader Ben en zijn drie zoons, Adam, Hoss en Little Joe, die halfbroers van elkaar zijn. Rond 1860 wonen zij op de Ponderosa Ranch in het Wilde Westen van Amerika. Voor alle zekerheid keek ik even of ‘ponderosa’ misschien ook iets speciaals betekende. Een ponderosa blijkt een Amerikaanse den te zijn, de Pinus ponderosa. Best wel een passende naam, want in de serie zijn rond het huis inderdaad naaldbomen te zien.

Op YouTube staat de begintune, gezongen door Lorne Greene, die vader Ben speelt. Dat wijsje zit al gauw in je hoofd, merkte ik. Ook de Nederlandse tekst, van Co Hagendoorn, kwam weer boven, vooral het refrein, dat ik vroeger uit mijn hoofd kende.

‘Geen orkaan, Indiaan, brengt hen van de wijs

Een bandiet die hen ziet, onderbreekt z’n reis.

Rijden, schieten, af en toe wat drinken

Er is geen enkele cowboy, die daar niet van geniet.

In deze ‘vertaling’ ontbreekt het woord ‘bonanza’ uit de Engelse tekst, evenals de samenvatting en achtergrond van de serie die daarin uit de doeken wordt gedaan.

De serie stamt uit de jaren zestig en zeventig. Toen ik ernaar keek was ik een puber en hevig verliefd op Little Joe, van wie ik een foto op mijn kamer had hangen. Inmiddels heb ik een paar afleveringen weer eens bekeken, op ooit aangeschafte dvd’s die ik nog steeds niet had gezien. Ze beginnen niet met die begintune en ik kijk er nu toch wel met andere ogen naar. Helemaal in lijn met de toenmalige tijdgeest is het behoorlijk politiek incorrect (indianen!) en de rol van vrouwen is (uiteraard) erg stereotiep (als ze er al in voorkomen). Die van mannen ook, overigens. Toch was het leuk om terug te zien. Dat woord in die ingezonden brief boorde zowaar even een rijke nostalgische ader aan, een bonanza!

Vrijwel dagelijks kom ik op mijn vaste route naar de supermarkt voor boodschappen of naar het verpleeghuis voor mijn vrijwilligerswerk langs een aantal zijstraten waar ik doorgaans nauwelijks aandacht aan schenk. Een daarvan bekeek ik onlangs echter wat beter, omdat ik in een recensie van de tentoonstelling In volle bloei in het Mauritshuis (tot en met 6 juni 2022) de naam Maria van Oosterwijck was tegengekomen.

Van die straat had ik namelijk altijd gedacht (als ik er al aan dacht) dat die vernoemd was naar Maria van Oostenrijk, in de vage veronderstelling dat zij wel een landvoogdes of zo zou zijn geweest. Nu keek ik nog eens beter en, ja, het bleek de Maria van Oosterwijckstraat te zijn, met de toelichting ‘Nootdorpse schilderes’. Eigenlijk was dat ergens ook wel logisch, want alle straten in die wijk zijn naar schilders genoemd. Zo is deze betrekkelijk nieuwe Maria van Oosterwijckstraat een zijstraat van de Willem van Aelststraat, een schilder die een van haar leermeesters is geweest.

De schilderes Maria van Oosterwijck (1630-1693) was gespecialiseerd in bloemstillevens en ze was in haar tijd erg populair bij Europese vorstenhuizen en andere edelen, wat haar goed betaalde opdrachten opleverde. Dat ze zoveel succes had was in die tijd voor een vrouw uitzonderlijk, ook omdat ze geen lid van een gilde kon worden. De website ‘Maria van Oosterwijck – Vermaert Konstschilderesse’ bevat een biografie en een uitgebreide beschrijving van haar werk.

Maar er blijkt inderdaad ook een Maria van Oostenrijk te bestaan; er zijn zelfs meer Maria’s met die titel, van wie de meeste er ter onderscheid een tweede voornaam bij hebben, met Maria Theresia van Oostenrijk als bekendste (en daar zijn er ook minstens twee van). Zonder extra voornaam heeft Wikipedia een lemma voor Maria van Habsburg (1531-1581) en voor Maria van Hongarije (1505-1558). Deze laatste werd in 1531 door haar broer Karel V aangesteld als opvolgster van haar tante, de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk, als zijn plaatsvervanger in de Nederlanden. Dat zal dus wel degene zijn die ik vaag in gedachten had als ik langs die zijstraat liep.

Bij een lezing over iconen viel het woord ‘palladium’ als ‘beschermicoon van een stad’. Een palladium is volgens Van Dale inderdaad ‘iets dat de veiligheid enz. van een staat, een recht enz. waarborgt’. Dat kan een icoon zijn, maar ook een god of godin, een heilige of een engel.

Het oorspronkelijke Palladium, met een hoofdletter, was een houten beeldje van de godin Pallas Athene. Volgens de overlevering was dat beeldje in Troje uit de hemel gevallen en zolang het zich binnen de muren van die stad bevond kon niemand de stad innemen.
Toen de Grieken aan het eind van de Trojaanse oorlog dankzij de list met het houten paard de stad binnen waren gekomen, hadden Odysseus en Diomedes het Palladium gestolen, waarna de stad inderdaad viel. Over wat er daarna met het beeldje is gebeurd zijn verschillende verhalen in omloop. De Romeinen waren er in ieder geval van overtuigd dat Aeneas het had meegenomen toen hij met zijn vader Anchises en zijn zoontje Ascanius Troje ontvluchtte en Rome stichtte. Zo kwam het in Rome terecht en daar werd het zorgvuldig bewaard in de tempel van Vesta.

Gaandeweg kreeg palladium daarmee de bredere betekenis van iets wat de veiligheid van een stad of staat waarborgt. Dat konden iconen zijn zoals In het Byzantijnse rijk, of beschermheiligen, ook wel patroonheiligen genoemd, in de katholieke kerk. Zo is Laurentius van Rome de beschermheilige van Rotterdam en Nicolaas van Myra van verschillende havensteden, onder meer Amsterdam.

Toen ik op ging zoeken wie de beschermheilige was van Delft (waar ik woon) en van Beverwijk (waar ik geboren ben), vond ik het antwoord op een lijst van plaatsen in Nederland met hun patroonheiligen. De beschermheilige van Beverwijk blijkt Agatha van Sicilië en die van Delft Hippolytus van Rome. Geen van beiden staat in de top-10 van patroonheiligen. Daarin staat Sint Maarten op één.

Naast stedenbeschermer is palladium ook een scheikundig element, een zacht en pletbaar zilverwit metaal dat in dezelfde groep van het periodiek systeem zit als nikkel en platina. Het heeft atoomnummer 46 en het symbool ervoor is Pd. Het wordt gebruikt als katalysator in verschillende reacties en er worden sieraden van gemaakt. De ontdekker ervan, de Engelse chemicus William Hyde Wollaston (1766-1828) noemde het naar een kort daarvoor ontdekte asteroïde, Pallas, oftewel Pallas Athene, dezelfde godin die model stond voor het oorspronkelijke Palladium.