Eind juli heb ik bij de Internationale School voor Wijsbegeerte de zomercursus over muziek gevolgd. Deze keer was het thema evenals in 2021 ‘Muziek zit tussen je oren’. We kregen drie lezingen per dag voorgeschoteld over muziek-filosofische onderwerpen, de ene wat abstracter dan de andere, maar over het algemeen was het goed te volgen. De in 2023 verschenen essaybundel Muziek zit tussen je oren. Muziekfilosofische beschouwingen onder redactie van Erik Heijerman en Albert van der Schoot was de basis voor deze cursus.

We begonnen met enkele historische benaderingen in de muziekfilosofie. Die waren ook in 2021 langsgekomen en in mijn blogstukje over die muziekweek en een vervolgstukje over de proportiecanon heb ik er al eens kort naar verwezen, maar het kan geen kwaad ze nog eens te noemen.

Voor de pythagoreërs was muziek een kwestie van getalsmatige verhoudingen, proporties. Zo heeft het octaaf, het interval dat je krijgt wanneer je een snaar op een monochord halveert, een verhouding van 1:2. Op die manier kun je ook andere intervallen weergeven als verhoudingsgetallen en daarmee een theoretisch bouwsel construeren dat niet alleen voor de muziek geldt, maar voor de hele kosmos.

Na deze pythagoreïsche proportieleer richtte de muziekfilosofie zich op een mimetische benadering, met de stelling dat muziek een buitenmuzikale betekenis overbrengt, bijvoorbeeld een gemoedstoestand. En in de negentiende eeuw dook er een formalistische opvatting op. Daarin geeft muziek met muzikale middelen klinkend vorm aan louter muzikale ideeën. Deze absolute muziek bestaat los van alle zaken buiten de muziek, zoals die gemoedstoestanden.

In de eenentwintigste eeuw benadert men muziek vanuit weer een andere invalshoek. Nu richt de kritische filosofische blik zich niet zozeer op de muziek als object, maar op onze ervaring van muziek. In navolging van Kants ‘durf te denken’ werd het motto ‘durf te luisteren’. In de huidige muziekfilosofie staat dan ook de rol van de luisteraar centraal.

Vanuit dit perspectief werden tijdens de cursus in 2021 al enkele aanzetten tot kritische analyse besproken. Dit jaar werd dieper ingegaan op thema’s als muziek en verbeelding, gesitueerde kennis, stilte in de muziek (zie ook mijn vorige blogstukje over In futurum), retorica, metaforen en actief luisteren. Samengevat (en heel kort door de bocht) komt het hierop neer. De klanken die we horen zijn meteen weer weg. Een luisteraar geeft bij de uitvoering van een muziekstuk altijd zelf betekenis aan het gehoorde, door dat aan en in te vullen. Daarbij spelen al diens eerdere ervaringen met zo’n muziekstuk en de context van de uitvoering een grote rol. Zo ervaart en maakt iedereen keer op keer zijn of haar eigen uitvoering, die ook voor de betreffende luisteraar telkens anders is. Kortom: muziek zit tussen je oren.