In een artikel^* over vuurwerk werden de bestanddelen van buskruit genoemd: houtskool, zwavel en salpeter. Bij houtskool en zwavel heb ik een duidelijk beeld: het eerste is verkoold hout, wat uitstekend schetsmateriaal is, en het tweede een brandbaar element dat met de duivel en de hel wordt geassocieerd. Maar wat is salpeter eigenlijk, vroeg ik me ineens af.

Het woord salpeter is afkomstig uit het Latijn: sal petra (zout van de rots) en blijkt een afkorting te zijn voor zouten van salpeterzuur, bijvoorbeeld kalium- of natriumnitraat. Die zouten worden gebruikt in kunstmest en soms bij de bereiding van kaas. Bij de kaasbereiding doodt salpeter de E.coli-bacteriën die in rauwe melk zitten. En het is dus ook een van de hoofdbestanddelen van explosieve mengsels zoals buskruit en vuurwerk. Wanneer salpeter, zwavel en houtskool met elkaar reageren komt er veel warmte vrij en veranderen de vaste stoffen, die een klein volume hebben, in gas met een groot volume.

Vroeger gebruikte men voor de bereiding van die zouten als grondstof een mengsel van urine, mest en aarde, waaraan potas en water werd toegevoegd. Tegenwoordig worden ze met behulp van een platina-katalysator gemaakt uit industrieel salpeterzuur, dat bij de oxidatie van ammoniak ontstaat.

Het ingrediënt salpeter werd van oudsher in de alchemie gebruikt. In het oude China experimenteerden alchemisten die op zoek waren naar een elixer om onsterfelijk te worden, ook met kaliumnitraat. Weliswaar bleek een mengsel van 75 delen salpeter met 15 delen houtskool en 10 delen zwavel geen waarneembare levensverlengende eigenschappen te hebben, maar bij blootstelling aan open vuur ontplofte het met een flits en een luide knal. Daarmee hadden ze het buskruit uitgevonden. Dat spul was niet alleen leuk voor vuurwerk, maar kreeg ook al snel militaire toepassingen. Via de zijderoute is deze kennis in het westen terechtgekomen.

Behalve bij dergelijke doelbewuste toepassingen van salpeter komen we de zouten ook in een ongewenste vorm tegen, als een kristalachtig, wit poeder op muren in vochtige, slecht geventileerde ruimtes. Die aanslag is schadelijk voor de gezondheid, maar levert wel schilderachtige plaatjes op.

* NRC 31/12/2021, W7, ‘Vuurwerk. Het genot van de knal’, Warna Oosterbaan