Het woord congé ken ik van de uitdrukkingen ‘iemand zijn congé geven’ (ontslaan) en ‘je congé krijgen’ (ontslagen worden of afgewezen worden). In Belgisch Nederlands betekent het ook vakantie of verlof, in navolging van het Frans. Tot mijn verrassing kwam ik het woord onlangs tegen in een andere context, namelijk in een bundel met pianobewerkingen van oude dansen.*

In de inleiding van die bundel stond een overzicht van de afkortingen waarmee de figuren of patronen in een basse danse werden beschreven. Een basse danse, een hofdans die in de vijftiende en zestiende eeuw erg in trek was, was een dans waarbij niet werd gesprongen (basse = laag). Dat zou ook best moeilijk zijn geweest, want met de toenmalige mode, die voor de dames lange slepen en voor de heren kousenbroeken en puntschoenen voorschreef, was de bewegingsvrijheid nogal beperkt.

Om deze dans te noteren kon men volstaan met 5 patronen:  R (Référence), b (branle), s (simple), d (double) en r (reprise). De Reference, de branle, de double en de reprise duurden vier maten, en de simple nam twee maten in beslag: ‘de simple bestaat uit het voorwaarts brengen van den voet (eerst links), terwijl op de volgende maat de andere voet wordt bijgehaald,’ en bij de double ‘worden afwisselend de linker- en rechtervoet voortgebracht, telkens op een maat’. Op YouTube staat een voorbeeld van zo’n basse danse.

In die inleiding staat ook een voorbeeld van zo’n beschrijving. Aan het eind ervan staat na de laatste b van branle nog een c genoteerd. Die wordt als volgt uitgelegd: ‘De laatste letter c betekent congé en is een saluut aan de dame die teruggeleid wordt naar de plaats waar men de dans begonnen heeft, om tot het tweede deel over te gaan.’

Hier heeft congé dus geen negatieve lading, maar is het een hoffelijk afscheid. Deze betekenis vond ik terug in de etymologiebank. Ook daar blijkt dat het woord oorspronkelijk veel neutraler was. Het woord is ontleend aan het Franse congé ‘verlof, afscheid, ontslag’ [11^e eeuw], wat voortkomt uit het nog oudere cunget ‘toestemming in het algemeen’ en cumgiet ‘toestemming om te vertrekken’ [10^e eeuw]. De Belgisch Nederlandse betekenis, ‘verlof, vakantie’, is waarschijnlijk een herontlening aan het Frans.

* Nederlandsche dansen der 16^de eeuw voor vierhandig klavier bewerkt door Julius Röntgen, met een inleiding van D.F. Scheurleer.