Aansluitend op de colleges over symboliek in de kunst heb ik de Metamorfosen van Ovidius opnieuw gelezen, in de prettig weg lezende vertaling van M. d’Hane-Scheltema. De verhalen over gedaanteverwisselingen werden vroeger vaak in de schilderkunst gebruikt en op die werken staan talloze nimfen, schone jongelingen en allerlei goden met hun eigen attributen, zoals de adelaar van Jupiter, de ‘elegante vleugelschoenen’ van boodschapper Hermes en de ‘goudgekleurde wagen’ van Aurora.

Een verhaal dat ik me nog herinnerde van de middelbare school, waar we het moesten vertalen, is dat van Echo. Echo is een ‘praatgrage nimf, die nooit haar mond kan houden als iemand spreekt, noch uit zichzelf kan spreken, maar slechts napraat.’ Wanneer de oppergod Jupiter zich met de andere nimfen vermaakt, leidt zij zijn vrouw Juno af:

… elke keer als die vermoedde dat
haar Jupiter met nimfen op een bergrug lag te vrijen,
hield Echo haar langdurig en opzettelijk aan de praat,
zodat de nimfen konden vluchten. [III 360-365]

Ik herinner me dat gedeelte nog vanwege het ‘vrijen’ van Jupiter. Letterlijk staat er iets als ‘de nimfen lagen onder Jupiter’ maar wij moesten dat toen vertalen met Jupiter ‘flirtte’ met de nimfen, wat tot veel gegniffel leidde.

Juno straft Echo: voortaan kan de nimf alleen de laatst gesproken woorden herhalen. Later wordt Echo verliefd op Narcissus, die haar afwijst, en dan teert zij weg van liefdesverdriet: ‘Sindsdien schuilt zij in de bossen, is onzichtbaar in de bergen, / maar wel alom te horen. ’t Is de klank waarin zij voortleeft.’ Met Narcissus loopt het ook slecht af: hij wordt verliefd op zijn eigen spiegelbeeld in een meer en verandert uiteindelijk in ‘een gele bloem, gevat in een witte bladerkrans’.

‘Echo and Narcissus’, John William Waterhouse, 1903

En zo staat het boek vol met wonderlijke gedaanteverwisselingen.

De achterliggende gedachte wordt uitgewerkt in het laatste gedeelte, boek XV. Daar komt Pythagoras aan het woord: ‘Alles verandert, niets vergaat.’ Hij baseert deze uitspraak op het idee van zielsverhuizing en bepleit op grond daarvan vegetarisme (‘wat een misdaad om je eigen pens met pens te vullen’). Van die veranderingen in de natuur geeft hij voorbeelden, zoals kikkervisjes die veranderen in een kikker of rupsen die een vlinder worden, en bovendien: ‘Je ziet toch ook hoe uit karkassen die lang liggen en ontbinden in de hitte, kleine diertjes komen vliegen?’

Het was leuk om deze verhalen  herlezen, dus dit boek mag blijven. Tot slot nog even de moraal in de woorden van Pythagoras:

Geen enkel ding in dit heelal, geloof me, gaat teloor,
maar alles wisselt en vernieuwt. Men spreekt van een geboorte
als er iets anders aanvangt dan er was, en sterven is
ophouden met hetzelfde zijn. En toch, het groot geheel
blijft wel bestaan, al schuift er nog zoveel van hier naar daar. [XV 255-259]

[Metamorphosen, Publius Ovidius Naso (43 v.Chr.-17 n.Chr.), vertaling M. d’Hane-Scheltema, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 1993]