Als derde in de reeks intrigerende monsters uit Homerus’ Odyssee heb ik gekeken naar de Sirenen. Deze halfgodinnen uit de Griekse mythologie hebben het lichaam van een vogel en het hoofd van een vrouw, maar zijn vooral bekend geworden door hun betoverende gezang, waarmee ze zeelieden naar hun rotseiland lokten. Daar sloeg hun schip op de rotsen te pletter. Het eiland ligt dan ook bezaaid met talloze skeletten, ‘waarvan het vlees is weggerot en de huid verschrompeld’.  Bij Homerus was er sprake van twee sirenen, maar in latere verhalen werden het er meer.

‘Want met hun heldere zang betoveren hem de Sirenen
daar in het groen van hun weid, terwijl rondom hem een stapel
botten van mannen vergaat en huiden er liggen te rotten.¹⁾

Of, zoals Stephen Fry het in zijn hervertelling plastisch zegt: ‘Ze zitten midden op hun eiland, tussen de afgekloven botten van hun slachtoffers, en ze zingen. […] Hun schip loopt op de rotsen en de Sirenen springen aan boord, rijten de opvarenden aan stukken en doen zich te goed aan hun vlees.’ ²⁾

Odysseus ontsnapt aan dit lot door zich op aanraden van de tovenares Circe aan de mast vast te laten binden en de oren van zijn bemanning vol te stoppen met was. Zo kon hij de lofzang horen waarmee ze hem probeerden te verleiden. In de verschillende vertalingen van Homerus’ Odyssee zingen ze over de ‘beroemde Odysseus, Glorie van de Achaeiers’, ‘onvolprezen Odysseus, beroemdste held van de Grieken’,  ‘in heldenliederen bezongen Odysseus, gij roem van Griekenlands ridders’. In zijn hervertelling laat Stephen Fry Odysseus zelf hierover zeggen: ‘Het was zo helder, zo romig, zo warm, verleidelijk en beheksend. Maar wat ik totaal niet had verwacht, was dat het gezang aan mij gericht was, persoonlijk: “Odysseus, Odysseus! Moedigste en grootste van alle Achaïers.”’ ²⁾

De Romeinse schrijver Ovidius vertelt In zijn Metamorphosen dat de sirenen oorspronkelijk vriendinnen waren van de ontvoerde dochter van de godin Ceres, Proserpina, en dat ze deze metamorfose waarschijnlijk ondergingen omdat ze bij Proserpina waren toen deze door Hades, de god van de onderwereld, werd ontvoerd.

‘Maar om hun zangtalent, de orenstrelende muziek van zo’n begenadigd klankvermogen, niet te hoeven missen behielden zij hun meisjeshoofd en menselijke spraak.’ ³⁾

Behalve Odysseus is ook Jason met zijn Argonauten veilig voorbij de Sirenen gekomen. Hij had het geluk dat hij Orpheus bij zich had, die hun gezang met zijn muziek kon te overstemmen.

Van al deze tot de verbeelding sprekende personages en verhalen zijn afbeeldingen gemaakt, maar daarop zijn de sirenen vaak ‘gewoon’ mooie meisjes met vleugels, en ontbreekt de rest van hun vogelgedaante. Bovendien hebben ze regelmatig  in plaats van vogelpoten een vissenstaart en dan zijn het dus eigenlijk zeemeerminnen. De verlokking van sirenenzang is en was uiteraard ook een inspiratiebron voor componisten, zoals Claude Debussy (Sirenes) en Georges Bizet (La Sirène).

1) H.J. de Roy van Zuydewijn. Odyssee – De terugkeer van Odysseus (1980)
2) Stephen Fry. Odyssee – Een hervertelling van het grootste epos aller tijden. (2024) Nederlandse vertaling Pon Ruiter, Ineke van den Elskamp, Frits van der Waa en Henny Corver.
3) Ovidius. Metamorphosen, vertaling M. D’Hane-Scheltema (1993).

Begin augustus schreef ik in mijn blogstukje naar aanleiding van de ISVW-cursus over Odysseus dat ik me iets meer in de monsters uit de Odyssee wilde verdiepen. Inmiddels is er al een stukje over de cycloop Polyfemos. Nu is het de beurt aan het zeemonster Scylla.

De tovenares Circe had Odysseus in Homerus’ Odyssee verteld dat hij voor de reis naar huis uit twee routes kon kiezen. De een voerde langs de Zwerfrotsen. Dat betekende een wisse dood, want daaraan was nog nooit een schip ontsnapt. Voor de andere route moest hij tussen twee klippen door varen. Op de ene klip huisde het zeemonster Scylla en op de andere de immense draaikolk Charybdis, die driemaal daags al het water opslurpte en weer uitspuwde. De meeste kans om het er levend vanaf te brengen had hij door zo snel en zo dicht mogelijk langs de rots van Scylla te roeien. Dan bleef de schade als het meezat beperkt tot een paar verslonden bemanningsleden.

De monsterachtigheid van Scylla blijkt wel uit de beschrijving die Circe geeft. Ze heeft volgens Wikipedia ‘de romp en het hoofd van een vrouw, maar uit haar zij groeiden zes hondenkoppen met daarin drie rijen tanden, zij had twaalf poten en haar lichaam eindigde in een vissenstaart’. Met elke kop pikt Scylla van elk vaartuig minstens één man op die dan reddeloos verloren is.

In de verschillende Odyssee-vertalingen is geen sprake van een vrouwenhoofd, hondenkoppen of een vissenstaart en worden die twaalf poten wat plastischer weergegeven: ‘een twaalftal zwevende poten / twaalf poten en allemaal wanstaltige stompjes / twaalf spartelende voeten / twaalf voeten, die er maar losjes bij lijken te bengelen / twaalf poten die als octopustentakels achter haar aan slieren.’

Circe vertelt ook dat het monster tot aan haar middel in een holle grot verborgen is, dus in eerste instantie is niet duidelijk hoe ze dat van die twaalf poten weet. Circe blijkt het monster echter zelf te hebben gemaakt door uit jaloezie een nimf te betoveren.

Odysseus vertelt zijn mannen niet wat hun te wachten staat, maar toen ze allemaal doodsbang naar de draaikolk Charybdis keken, ‘graaide en greep uit mijn welvende vaartuig Scylla intussen/ zes van mijn mannen, mijn sterkste en handigste varensgezellen’.

In veel afbeeldingen die ik op internet vond kloppen de aantallen niet. Wel waren sommige angstaanjagend. Het blijkt een hele klus om een treffende afbeelding van dit monster te maken. Mijn eigen poging is in ieder geval niet eng en lijkt meer op een bosje in ham gewikkelde asperges.

Vroeger, toen Cantarella nog een papieren verenigingsblad had, schreef ik in de rubriek ‘Patty leest een boek’ over min of meer obscure, muziek-gerelateerde boekjes die bij mij op de plank verdwaald waren tussen serieuze naslagwerken en partituren. Ik moest hieraan denken toen ik tijdens een halfslachtige poging mijn boekenkamer op te ruimen verschillende boeken en boekjes aantrof waarvan ik het bestaan was vergeten. Een aantal daarvan heb ik apart gelegd om te (her)lezen en er in mijn blog iets over te schrijven.

Als eerste heb ik Over het conserveren van boeken^* opgepakt. Dit boek had ik ooit van een boekenmarkt in Tilburg meegenomen en het was vervolgens ongelezen op de plank terechtgekomen. Het blijkt een heruitgave uit 2000 van een lezing die ene Dr. P.J. Cools MSC in 1947 heeft gehouden voor de Nederlandse Vereniging van Bibliothecarissen. Deze pater Cools was onder meer bestuurslid van de Vereniging voor seminarie- en kloosterbibliothecarissen en bibliothecaris in het Missiehuis in Tilburg.

In zijn lezing bespreekt Cools de noodzaak om het boekenbestand van onze bibliotheken te conserveren met het oog op allerlei bedreigingen: door mensen (zowel bibliotheekpersoneel als lezers), dieren (muizen en boekenwormen), schimmels, en ‘dingen’ (water en vuur). Daarbij noemt hij mogelijke maatregelen om die schade te voorkomen. Naast de tekst van de lezing staan in de ruime marge achtergronden en commentaar uit 2000 van Ed Schilders, die onder meer opmerkt dat een aantal van de genoemde bedreigingen nog steeds bestaan.

Met name lezers zijn een gevaar voor boeken, bij hen komen we bijvoorbeeld vouwenleggers, dwangmatige aantekeningenmakers en illustratie-uitknippers tegen. ‘Lezers kunnen ruggen breken, boeken scheuren, met de ellebogen erop leunen, het bevuilen met speeksel of vocht, er allerlei dingen tussen laten zitten of vallen, zoals tabak, koekkruimels of boterhammen.’

Ratten en muizen knagen aan de boeken en vervuilen en vernietigen het papier met hun uitwerpselen. ‘Zorg dat er absoluut niets eetbaars is in de bibliotheekruime.’ Het commentaar citeert: ‘De onverlaat die het waagt in een bibliotheek meegebrachte eetwaren aan te spreken, dient onverwijld de uitgang gewezen.’

Een kat inzetten raadt Cools af, want die is misschien niet zindelijk. In het commentaar merkt Schilders echter op: ‘Het houden van katten in bibliotheken was in de negentiende eeuw niet ongewoon. De Franse Bibliothèque Nationale had circa 1900 katten in dienst als muizenvangers, maar werd toen muisvrij verklaard.

Enigszins tot mijn verrassing bleek deze eerste ‘boekenvondst’ een onderhoudend en leerzaam werkje.

* Over het conserveren van boeken. Dr. P.J. Cools MSC, bezorgd en van aantekeningen voorzien door Ed Schilders en met een biografische schets door Jef van Kempen; Stichting Dr. P.J. Cools MSC, Tilburg, 2000; 50p.
[MSC staat voor Missionarii Sacratissimi Cordis Jesu, oftewel Missionarissen van het Heilig Hart.]

Erewhon is de titel van een boek uit 1872. Ik kwam het tegen in de nieuwsbrief a.word.a.day van Wordsmith¹⁾, die me elke werkdag een min of meer onbekend Engels woord stuurt binnen het thema van die week. Die keer was het thema toponiemen, woorden die van een plaatsnaam zijn afgeleid, en het toegezonden woord was het van Erewhon afgeleide bijvoeglijke naamwoord erewhonian. Erewhon is een niet-bestaand land dat wordt beschreven in de gelijknamige roman van Samuel Butler.²⁾

Erewhon is een anagram van nowhere (nergens). Het is een ‘satirisch utopia’, een land waar ziekte als misdaad wordt beschouwd, godsdienst een financieel systeem van bankiers is, en scholing bestaat uit de onderdrukking van originaliteit. De Erewhoniërs hebben alle machines uit hun land verbannen, omdat ze bang zijn dat die zullen evolueren en de meesters worden van hun makers.

Het verbannen van machines was een verwijzing naar de ‘Luddisten’: aanhangers van het luddisme, een sociale beweging in het Engeland van begin 19e eeuw. Zij verzetten zich tegen industriële en technologische ontwikkelingen (stoommachines!) en vernielden bijvoorbeeld machines in fabrieken.

Het thema is nog steeds actueel, want de ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie (AI) roepen bij sommige mensen de angst op dat de mensheid zal uitsterven. Dat lijkt me overdreven, maar er zullen ongetwijfeld onvoorziene maatschappelijke gevolgen zijn en het levert in ieder geval interessante discussies op. Het kappen met of afremmen van AI werkt volgens mij evenmin als het tegenhouden van de industriële revolutie door stoommachines kapot te maken.

Een Nederlandse vertaling van Erewhon door Ernst van Altena verscheen in 1993 (Erewhon: De omgekeerde wereld; Ambo Anthos). Op het omslag daarvan (ontworpen door Harm Meijer) staat een detail van een schilderij van Giorgione dat volgens het colofon ‘De lezende maagd’ heet. Daarvan kon ik onder die naam geen afbeelding vinden. Het schilderij is in het bezit van het  Ashmolean Museum in Oxford en heet daar Virgin and Child (The Tallard Madonna), maar de oorspronkelijke Italiaanse titel is Madonna leggente, dus de naam in het boek klopt wel.

.

Latere toevoeging: Toevallig kwam Erewhon ook ter sprake tijdens de ISVW-zomercursus Muziek (waarover meer in latere blogstukjes), met de opmerking dat je het ook kunt lezen als ‘now here‘ (nu hier).

1) Behalve de nieuwsbrief biedt Wordsmith (‘de magie van woorden’) bijvoorbeeld ook de mogelijkheid om teksten te ’scrabbeliseren’ en Engelse anagrammen genereren. Patty Adelaar: ‘A data apt lyre’ vond ik wel wat hebben.

2) De (Engelse) tekst van de roman Erewhon van Butler staat online, onder meer op WIkiSource.