Afgelopen week las ik een artikel in de NRC over ‘statiegeldrapers’, mensen die op straat weggegooide blikjes en petflessen verzamelen om het statiegeld te innen.¹⁾ Dat is hun verdienmodel. Het is nuttig werk en goed voor het milieu. Hier merk ik hier voornamelijk iets van in de laatste fase van hun werkproces, wanneer ik met een of twee flesjes in de rij sta achter iemand die een hele vuilniszak aan de legeflessenautomaat aan het voeren is. Meestal geef ik die van mij maar aan de betreffende persoon, want het luttele bedrag weegt niet op tegen de irritatie van het wachten.

Statiegeld op blikjes is vrij recent, het werd pas in 2023 ingevoerd, vanuit de veronderstelling dat er dan minder afval op straat terechtkomt. Nu zijn er nog steeds mensen die het statiegeld laten voor wat het is en hun lege flesje of blikje gewoon op straat gooien, waar de rapers van profiteren. Het lijkt dus te werken. Dat viel me vooral op omdat ik een periode heb gehad, ver voor de invoering van het statiegeld, dat ik foto’s maakte van ‘mooie’ platgereden blikjes. Sommige, die niet al te vies waren, nam ik mee om te gebruiken, bijvoorbeeld in een collage. Maar tegenwoordig liggen er steeds minder. Dat vind ik niet zo erg, want ik heb al die foto’s nog, en bovendien een bak vol fraaie exemplaren, die ik eventueel kan verwerken.

Bij het lezen van dit artikel dook een herinnering op waardoor ik nu iets anders tegen het verschijnsel statiegeldraper aan kijk. (Overigens lees ik steeds ‘statiegel-draper’; irritant!)

Wij gingen vroeger bijna elk weekend naar de atletiekbaan, waar mijn ouders jurylid waren bij wedstrijden. Ze registreerden bijvoorbeeld gezeten op de jurytrap met een stopwatch de tijd van de hardlopers. Zo ging dat vroeger. Wij vermaakten ons intussen wel (of niet). En nu herinnerde ik me plotseling dat we dan vaak onder de tribunes op zoek gingen naar lege frisdrankflesjes, die we in de kantine inleverden voor het statiegeld. Daar kochten we snoep voor. Oftewel: we waren statiegeldrapers avant la lettre!

1) NRC 9 mei 2025, ‘Statiegeldraper Reggy wil erkenning voor zijn arbeid: wij zijn recyclers’, Liza van Lonkhuyzen

Regelmatig kom ik woorden tegen die ik niet ken. Zo las ik in een artikel van Sjoerd de Jong over atheïsme: ‘het ostracisme dat islamitisch “afvalligen” als Ayaan Hirsi Ali en Lala Gül ten deel valt’ met de conclusie: ’daarom is strijdbaar opkomen voor het recht om niet te geloven nog steeds nodig’.^*

Toen ik het woord ostracisme opzocht bleek dat een ‘schervengericht’ te zijn , met als figuurlijke betekenis ‘het streng weren van iets of iemand’. Van die laatste betekenis was uiteraard sprake in het artikel: ‘een vorm van sociale uitsluiting waarbij door de gezamenlijke leden van een groep contact met een individu of een minderheidsgroep wordt vermeden en waarbij deze bewust geweerd wordt uit de meerderheidsgroep’.

Van een schervengericht had ik wel al eerder gehoord, vroeger op school. Dat was iets uit het oude Athene, herinnerde ik me, maar hoe het precies zat wist ik inmiddels niet meer. Het zoeken naar de betekenis van ‘ostracisme’ leerde me het volgende.

Het schervengericht was een onderdeel van de oervorm van Atheense democratie. Een van de grondleggers van die staatsvorm, Clisthenes/Kleisthenes van Athene (ca. 570-507 v.Chr.), voerde het schervengericht in als onderdeel daarvan. Het was een veiligheidsmaatregel om te voorkomen dat een leider die te machtig werd, uitgroeide tot een tiran die de democratie aan zijn laars lapte. Na toestemming door de volksvergadering werd er maximaal één keer per jaar een volksstemming georganiseerd. Dan kon elke Atheense burger de naam van degene die hij een gevaar vond voor de democratie op een potscherf (óstrakon, vandaar ostracisme) schrijven, nou ja, niet elke Athener, want vrouwen, slaven en buitenlanders mochten niet meedoen, want zij hadden geen burgerrechten. Degene wiens naam op de meeste scherven stond werd voor tien jaar verbannen uit de stad, maar behield zijn bezittingen en burgerrechten.

In een artikel op historieknet staat de interessante observatie dat ‘onderzoek heeft aangetoond dat het ostracisme niet feilloos werkte. Het schervengericht was gevoelig voor stemfraude. Er zijn namelijk meerdere scherven gevonden die door één persoon bekrast bleken te zijn. Een vorm van klassieke stemfraude dus, waaraan ook de democratie in Athene niet kon ontsnappen.’

Niets nieuws onder de zon, eigenlijk.

* NRC, 13 december 2024, C16

In een artikel over verbeeldingskracht in de NRC van 3 januari 2025 (‘Wat verbeeldingskracht betreft kunnen we een voorbeeld nemen aan Donald Duck’, Corine Nijenhuis) werd terugverwezen naar een artikel uit de wetenschapsbijlage van 7 oktober 1994: ‘Kwik, Kwek en Kwak bergen een schip’, over het bergen van een gezonken schip met behulp van pingpongballetjes. Dat deed me meteen terugdenken aan een les over octrooien tijdens mijn opleiding wetenschappelijk literatuuronderzoek (GO-C 1988-1990).

Voordat een octrooi aan een technische vinding wordt toegekend is grondig literatuuronderzoek nodig, want zo’n uitvinding moet nieuw, inventief en industrieel toepasbaar zijn. Hij mag dus nog niet eerder zijn beschreven. Als voorbeeld van een octrooi dat in Nederland op grond van literatuuronderzoek was afgewezen hoorde ik tijdens die les voor het eerst het verhaal van die pingpongballen van Donald Duck.

De Deense uitvinder Karl Krøyer had in 1964 een schip dat in de haven van Koeweit was gezonken weten te lichten. Hij had daarvoor een innovatieve methode gebruikt door het schip via een buis te vullen met 27 miljoen piepschuim balletjes. Voor deze methode vroeg hij octrooi aan. In het Verenigd Koninkrijk en Duitsland werd dat toegekend, maar in Nederland werd het afgewezen, omdat de methode niet aan de nieuwheidseis voldeed.

© 1949 Walt Disney Corporation

De methode was namelijk al beschreven in een aflevering van de Donald Duck uit 1949 (geschreven door Carl Barks). Daarin lukt het Kwik, Kwek en Kwak een gezonken schip van Oom Dagobert boven water te krijgen met pingpongballetjes die ze in een trechter gooien.

De pingpongballetjes werden beschouwd als drijvende lichamen en toegediend via een buis, en dus werd de techniek hetzelfde geacht als die van de octrooiaanvraag. Dat argument wordt een novelty-destroying prior art genoemd, oftewel een eerdere kunstuiting die de vernieuwing ondergraaft.

Nu is literatuuronderzoek leuk om te doen. Een dergelijke grondigheid zou ik echter nooit waar kunnen maken, besefte ik toen al. Maar het blijft een mooi verhaal en is een uitstekende smoes om af en toe de Donald Duck te lezen.

Vorige week woonde ik de opening bij van een tentoonstelling in Kadmium: ‘Vele gezichten van Keramiek’. Eigenlijk heb ik niet zo veel affiniteit met keramiek, maar aan deze tentoonstelling deden twee mensen mee die ik ken van de activiteiten in De Bieslandhof, Ilona Senghore en riëlle beekmans. Ik was aangenaam verrast door wat er allemaal te zien was.

De opening werd verricht door Marja van Rossum, een ‘filosofisch vragensteller’, die onder meer vertelde over haar vroegste ervaringen met klei. Ik ging natuurlijk meteen graven naar mijn eigen herinneringen aan klei. Dat zijn er niet zoveel en ze waren zeker niet zo enthousiasmerend. Een enkele keer werd er op de lagere school gekleid. Dan kregen we een stukje klei van een onbestemde kleur, dat van een groot, in plastic verpakt brok werd afgehaald. Na afloop kneedde je de restanten en resultaten die nergens op leken met wat water door elkaar en ging de klei weer in terug in het plastic, zodat het een volgende keer weer gebruikt kon worden. Je handen (nagels!) werden er heel vies van, weet ik nog, en de resultaten, een monsterlijke asbak of een wiebelig schaaltje, waren weinig inspirerend.

Deze tentoonstelling vond ik daarentegen heel inspirerend, alleen al door de grote veelzijdigheid waarmee het materiaal was toegepast. Dat was wel even wat anders dan een wiebelig schaaltje! En met een asbak hoef je tegenwoordig natuurlijk helemaal niet meer aan te komen.

De objecten varieerden van strakke geometrische vormen tot een verzameling barokke Mariabeeldjes die een catalogus van glazuurkleuren verbeeldden, en van tempels met vrijheid zoekende slangen tot raku-gestookte wandobjecten, zeedieren en vogels.

Binnenkort is er voor medewerkers en vrijwilligers van De Bieslandhof een keramiekworkshop waar we een eigen mok kunnen maken. Misschien moet ik het materiaal dan maar een nieuwe kans geven.

‘Vele gezichten van Keramiek’ is nog  tot en met 7 juli 2024 te bewonderen in tentoonstellingsruimte Kadmium aan het Agathaplein in Delft, met een afsluitende ‘finissage’ op zondag 7 juli om 15:00.

Zoals ik al in een eerder blog schreef ben ik in de voorjaarsvakantie naar de ISVW-cursus ‘Onzekerheid en onbehagen. Kunst en filosofie in Wenen rond 1900’ geweest. Ik heb daar weer veel interessants geleerd over de achtergronden en ontwikkelingen in die tijd en in die stad. Naast lezingen over vernieuwers in de beeldende kunst waren er presentaties over onder meer de componisten Gustav Mahler en Arnold Schönberg, de schrijvers Joseph Roth en Stephan Zweig, de psychoanalyticus Sigmund Freud en de filosoof Ludwig Wittgenstein. En Caroline de Gruyter gaf aan de hand van zeven parallellen aan wat het huidige Europa zou kunnen leren van het Habsburgse rijk.

Aan het einde van de negentiende eeuw raakte het Oostenrijks-Hongaarse rijk in verval en kwam er dankzij de industrialisatie een sterke en kapitaalkrachtige burgerklasse op. In Wenen werden de sociale tegenstellingen hierdoor steeds groter, want tegenover die rijke burgers leefden ook veel mensen in bittere armoede. In dit spanningsveld sloeg rond 1900 een hele generatie kunstenaars, dichters, architecten en wetenschappers nieuwe wegen in.

In de beeldende kunst kwamen er in reactie op het academische schilderwerk aan het einde van de negentiende eeuw allerlei kunstbewegingen op, zoals de Wiener Secession, de Weense variant van de Jugendstil. Kunstenaars gingen zich meer richten op toegepaste kunst en ambachtelijk handwerk, zoals het ontwerpen van sieraden, keramiek en textiel voor kleding, vaak met geometrische vormen. In 1903 werd in aansluiting daarop de Wiener Werkstätte opgericht, waaraan verschillende bekende schilders hebben meegewerkt, zoals Gustav Klimt, Oskar Kokoschka en Egon Schiele.

Ook werd een aantal andere interessante figuren uit hun omgeving genoemd, zoals de modeontwerpster Emilie Flöge. Zij is vooral bekend geworden als ‘muze’ van schilder Gustav Klimt, die haar een aantal malen heeft geportretteerd. Maar behalve model was zij een belangrijke modeontwerpster en zakenvrouw. De modesalon die ze in 1903 met haar zus Helene opende werd een groot succes. Het interieur van die zaak was ontworpen door de Wiener Secession-kunstenaars Koloman Moser en Josef Hoffmann en Klimt ontwierp het logo van de onderneming.

Met haar vernieuwende ontwerpen van ‘prettig zittende kleding’, werkte ze mee aan de bevrijding van vrouwen van korsetten en hoepelrokken. Ook zij en Klimt droegen vaak dergelijke losse en wijde gewaden. De lange rokken van deze soepjurken lijken me niet echt praktisch, maar toch hadden vrouwen (uit de hogere stand) hierin veel meer bewegingsvrijheid dan in de eeuwen daarvoor.