Regelmatig kom ik woorden tegen die ik niet ken. Zo las ik in een artikel van Sjoerd de Jong over atheïsme: ‘het ostracisme dat islamitisch “afvalligen” als Ayaan Hirsi Ali en Lala Gül ten deel valt’ met de conclusie: ’daarom is strijdbaar opkomen voor het recht om niet te geloven nog steeds nodig’.^*

Toen ik het woord ostracisme opzocht bleek dat een ‘schervengericht’ te zijn , met als figuurlijke betekenis ‘het streng weren van iets of iemand’. Van die laatste betekenis was uiteraard sprake in het artikel: ‘een vorm van sociale uitsluiting waarbij door de gezamenlijke leden van een groep contact met een individu of een minderheidsgroep wordt vermeden en waarbij deze bewust geweerd wordt uit de meerderheidsgroep’.

Van een schervengericht had ik wel al eerder gehoord, vroeger op school. Dat was iets uit het oude Athene, herinnerde ik me, maar hoe het precies zat wist ik inmiddels niet meer. Het zoeken naar de betekenis van ‘ostracisme’ leerde me het volgende.

Het schervengericht was een onderdeel van de oervorm van Atheense democratie. Een van de grondleggers van die staatsvorm, Clisthenes/Kleisthenes van Athene (ca. 570-507 v.Chr.), voerde het schervengericht in als onderdeel daarvan. Het was een veiligheidsmaatregel om te voorkomen dat een leider die te machtig werd, uitgroeide tot een tiran die de democratie aan zijn laars lapte. Na toestemming door de volksvergadering werd er maximaal één keer per jaar een volksstemming georganiseerd. Dan kon elke Atheense burger de naam van degene die hij een gevaar vond voor de democratie op een potscherf (óstrakon, vandaar ostracisme) schrijven, nou ja, niet elke Athener, want vrouwen, slaven en buitenlanders mochten niet meedoen, want zij hadden geen burgerrechten. Degene wiens naam op de meeste scherven stond werd voor tien jaar verbannen uit de stad, maar behield zijn bezittingen en burgerrechten.

In een artikel op historieknet staat de interessante observatie dat ‘onderzoek heeft aangetoond dat het ostracisme niet feilloos werkte. Het schervengericht was gevoelig voor stemfraude. Er zijn namelijk meerdere scherven gevonden die door één persoon bekrast bleken te zijn. Een vorm van klassieke stemfraude dus, waaraan ook de democratie in Athene niet kon ontsnappen.’

Niets nieuws onder de zon, eigenlijk.

* NRC, 13 december 2024, C16