Als derde in de reeks intrigerende monsters uit Homerus’ Odyssee heb ik gekeken naar de Sirenen. Deze halfgodinnen uit de Griekse mythologie hebben het lichaam van een vogel en het hoofd van een vrouw, maar zijn vooral bekend geworden door hun betoverende gezang, waarmee ze zeelieden naar hun rotseiland lokten. Daar sloeg hun schip op de rotsen te pletter. Het eiland ligt dan ook bezaaid met talloze skeletten, ‘waarvan het vlees is weggerot en de huid verschrompeld’.  Bij Homerus was er sprake van twee sirenen, maar in latere verhalen werden het er meer.

‘Want met hun heldere zang betoveren hem de Sirenen
daar in het groen van hun weid, terwijl rondom hem een stapel
botten van mannen vergaat en huiden er liggen te rotten.¹⁾

Of, zoals Stephen Fry het in zijn hervertelling plastisch zegt: ‘Ze zitten midden op hun eiland, tussen de afgekloven botten van hun slachtoffers, en ze zingen. […] Hun schip loopt op de rotsen en de Sirenen springen aan boord, rijten de opvarenden aan stukken en doen zich te goed aan hun vlees.’ ²⁾

Odysseus ontsnapt aan dit lot door zich op aanraden van de tovenares Circe aan de mast vast te laten binden en de oren van zijn bemanning vol te stoppen met was. Zo kon hij de lofzang horen waarmee ze hem probeerden te verleiden. In de verschillende vertalingen van Homerus’ Odyssee zingen ze over de ‘beroemde Odysseus, Glorie van de Achaeiers’, ‘onvolprezen Odysseus, beroemdste held van de Grieken’,  ‘in heldenliederen bezongen Odysseus, gij roem van Griekenlands ridders’. In zijn hervertelling laat Stephen Fry Odysseus zelf hierover zeggen: ‘Het was zo helder, zo romig, zo warm, verleidelijk en beheksend. Maar wat ik totaal niet had verwacht, was dat het gezang aan mij gericht was, persoonlijk: “Odysseus, Odysseus! Moedigste en grootste van alle Achaïers.”’ ²⁾

De Romeinse schrijver Ovidius vertelt In zijn Metamorphosen dat de sirenen oorspronkelijk vriendinnen waren van de ontvoerde dochter van de godin Ceres, Proserpina, en dat ze deze metamorfose waarschijnlijk ondergingen omdat ze bij Proserpina waren toen deze door Hades, de god van de onderwereld, werd ontvoerd.

‘Maar om hun zangtalent, de orenstrelende muziek van zo’n begenadigd klankvermogen, niet te hoeven missen behielden zij hun meisjeshoofd en menselijke spraak.’ ³⁾

Behalve Odysseus is ook Jason met zijn Argonauten veilig voorbij de Sirenen gekomen. Hij had het geluk dat hij Orpheus bij zich had, die hun gezang met zijn muziek kon te overstemmen.

Van al deze tot de verbeelding sprekende personages en verhalen zijn afbeeldingen gemaakt, maar daarop zijn de sirenen vaak ‘gewoon’ mooie meisjes met vleugels, en ontbreekt de rest van hun vogelgedaante. Bovendien hebben ze regelmatig  in plaats van vogelpoten een vissenstaart en dan zijn het dus eigenlijk zeemeerminnen. De verlokking van sirenenzang is en was uiteraard ook een inspiratiebron voor componisten, zoals Claude Debussy (Sirenes) en Georges Bizet (La Sirène).

1) H.J. de Roy van Zuydewijn. Odyssee – De terugkeer van Odysseus (1980)
2) Stephen Fry. Odyssee – Een hervertelling van het grootste epos aller tijden. (2024) Nederlandse vertaling Pon Ruiter, Ineke van den Elskamp, Frits van der Waa en Henny Corver.
3) Ovidius. Metamorphosen, vertaling M. D’Hane-Scheltema (1993).